اسفند (اسپند)؛ گیاهی کهن با خواص درمانی و آیینی

اسفند یا اسپند یکی از شناخته‌شده‌ترین گیاهان دارویی و آیینی در فرهنگ ایرانی است؛ گیاهی که از هزاران سال پیش برای درمان بیماری‌ها، پاکسازی محیط، دفع چشم‌زخم و حتی تقویت قوای جسمی و ذهنی استفاده شده است. دانه‌های تیره‌رنگ و خوش‌عطر این گیاه، محل تجمع ترکیبات فعال قدرتمندی مانند هارمین و هارمالین هستند؛ موادی که به اسفند آثار ضدعفونی‌کننده، آرام‌بخش و تنظیم‌کننده بدن می‌بخشند.
این دانه ارزشمند در مناطق کویری ایران مانند سیستان، کرمان و خراسان رویش دارد و به‌صورت فله یا بسته‌بندی‌شده عرضه می‌شود. این محصول با طبع گرم و خشک، یکی از گیاهان مهم در طب سنتی و اسلامی شناخته می‌شود.

اسفند چیست؟

اسفند یک گیاه علفی چندساله از تیره سدابیان است که معمولاً تا حدود یک متر ارتفاع دارد. این گیاه دارای میوه‌هایی کروی‌شکل است که هرکدام چندین کپسول کوچک دارند و درون آن‌ها بیش از ۵۰ دانه سیاه‌رنگ وجود دارد. این همان دانه‌هایی است که برای دود کردن یا مصرف دارویی به‌کار می‌رود.
گل‌های سفید اسفند در اردیبهشت و خرداد ظاهر می‌شوند و گیاه پس از خشک‌شدن، قدرت درمانی خود را تا چند سال حفظ می‌کند.

خواص درمانی اسفند

۱. تقویت دستگاه گوارش و رفع نفخ

به‌دلیل طبع گرم و ترکیبات فعال موجود در دانه‌ها، مصرف کنترل‌شده اسفند می‌تواند نفخ، سنگینی معده و سردی گوارش را کاهش دهد. در منابع طب سنتی مقدار بسیار کم این گیاه برای هضم بهتر غذا توصیه شده است.

۲. کمک به کاهش وزن و کاهش سایز شکم

برخی نسخه‌های طب سنتی به مصرف خوراکی بسیار محدود اسفند برای کمک به کاهش چربی‌های شکمی اشاره دارند. مصرف روزانه مقدار مشخصی از دانه به‌مدت ۴۰ روز می‌تواند به بهبود متابولیسم کمک کند، اما این روش حتماً باید با احتیاط و مشورت متخصص انجام شود.

۳. تسکین دردهای عضلانی و سردردهای عصبی

اسفند به‌واسطه ترکیبات هارمین و هارمالین خاصیت آرام‌بخشی دارد و بو دادن آن یا استفاده از دود آن می‌تواند در آرام‌کردن سردردهای عصبی، استرس و تنش‌های ذهنی مؤثر باشد.

۴. تقویت سیستم تنفسی و کاهش تنگی نفس

ترکیب پودر اسفند با تخم‌کتان و عسل یکی از نسخه‌های قدیمی برای گشودن گرفتگی‌های قفسه سینه و کمک به تنگی نفس است. این نسخه باید با مقدار دقیق و زیر نظر متخصص مصرف شود.

۵. کمک به درمان شب‌ادراری کودکان

ترکیب کم‌مقداری از این محصول با تخم‌رازیانه، در برخی متون قدیمی به‌عنوان کمک‌کننده به درمان شب‌ادراری ناشی از سردی کمر و ضعف مثانه ذکر شده است.

۶. ضدقارچ و ضدباکتری قوی

خواص ضدعفونی‌کننده اسفند باعث شده در درمان عفونت‌های پوستی، اگزما و التهاب‌ها نیز کاربرد داشته باشد. روغن آن در برخی موارد به‌صورت موضعی استفاده می‌شود.

۷. بهبود مشکلات گوش و سیاتیک

جوشاندن اسفند در روغن‌زیتون و آب ترب و چکاندن مقدار بسیار کم از آن در گوش، در طب سنتی برای درمان کری و وزوز گوش توصیه شده است. مصرف بسیار کم آن در غذا نیز می‌تواند به تسکین درد سیاتیک کمک کند.

۸. پاکسازی محیط و دفع آلودگی‌های ویروسی و میکروبی

دود اسفند یکی از قدیمی‌ترین روش‌های ایرانیان برای پاکسازی محیط خانه، دفع حشرات و ایجاد فضایی پاک و بدون آلودگی است. دود آن برای رفع بوی نامطبوع و ضدعفونی کردن هوا بسیار مؤثر است.

۹. کمک به ترک اعتیاد

نسخه بو دادن اسفند، آسیاب‌کردن و ترکیب آن با عسل، یکی از دستورهای طب سنتی برای کمک به ترک مواد مخدر است. این نسخه نیازمند نظارت متخصص و تنظیم دقیق مقدار مصرف است.

۱۰. تسکین دندان‌درد و رفع آبریزش بینی

دود اسفند برای کاهش دردهای دندانی و رفع آبریزش بینی یکی از روش‌های رایج در طب سنتی بوده و هنوز هم کاربرد دارد.

نحوه مصرف 

مصرف آن به سه شکل اصلی انجام می‌شود:

۱. دود کردن (رایج‌ترین روش)

• مقدار کمی از دانه‌ها را روی زغال بریزید.
• دود آن باعث ضدعفونی محیط، رفع بوی نامطبوع و دفع حشرات می‌شود.

۲. دمنوش یا خوراکی (با احتیاط بالا)

• مقدار مصرف مجاز اسفند برای بزرگسالان معمولاً ۱ تا ۵ گرم است.
• مصرف خوراکی فقط باید زیر نظر متخصص طب سنتی انجام شود.

۳. روغن اسفند

• برای درد مفاصل، عفونت‌های پوستی و زکام سرد کاربرد دارد.

عوارض و موارد منع مصرف 

• افراد گرم‌مزاج از مصرف آن خودداری کنند.
• مصرف بیش از حد باعث مسمومیت، تهوع، استفراغ و توهم می‌شود.
• زنان باردار، مبتلایان به آسم و کسانی که آلرژی شدید دارند نباید اسفند مصرف کنند.
• هرگز دانه‌ها را نجویید؛ زیرا برخی ترکیبات آن در صورت شکستن دانه‌ها سمی است.
• مصرف خوراکی باید با دوز بسیار کم انجام شود.

 چرا اسفند بخریم؟

اسفند یکی از گیاهان بی‌نظیر در طب سنتی است که هم ارزش درمانی دارد و هم در پاکسازی محیط و سلامت خانواده نقش مهمی ایفا می‌کند. اگر به‌دنبال یک اسفند تمیز، تازه و کاملاً الک‌شده هستید، بهتر است آن را از فروشگاه‌های معتبر گیاهان دارویی تهیه کنید تا هم برای دود کردن و هم برای مصرف درمانی قابل‌اعتماد باشد.