گیاه چوبک؛ معرفی کامل، خواص درمانی و روش‌های مصرف

چوبک که در زبان آذری «چوغان» نام دارد، یکی از گیاهان دارویی ارزشمند ایران است که ریشه‌های سخت، شیار‌دار و استخوانی آن مهم‌ترین بخش مصرفی به شمار می‌رود. این ریشه‌ها پوسته‌ای ضخیم با رنگ زرد مایل دارند و بافت داخلی آن سفید و تلخ است. یکی از ویژگی‌های بارز این گیاه دارویی، ایجاد کف غلیظ و پایدار در آب است که به دلیل وجود ساپونین‌ها رخ می‌دهد و همین ترکیبات، منشأ بسیاری از خواص دارویی و پاک‌کنندگی این گیاه هستند. این محصول از خانواده میخک و در گونه‌هایی مانند Acanthophyllum squarrosum Boiss دیده می‌شود و به صورت درختچه‌ای کوچک با برگ‌های کشیده نوک‌تیز و گل‌هایی که بر بلندای یک پایک قرار دارند رشد می‌کند.

خواص درمانی چوبک

در منابع طب سنتی، طبع این گیاه گرم و خشک معرفی شده و همین گرمی باعث شده این گیاه برای درمان بیماری‌های ناشی از سردی، رطوبت، گرفتگی‌ها و ضعف جریان انرژی بدن کاربرد گسترده داشته باشد. در ادامه به

۱. عطسه‌آوری قوی و بازکننده مجاری تنفسی

چوبک به دلیل قدرت عطسه‌آوری بالا، یکی از گیاهان اصلی برای پاک‌سازی مجاری تنفسی در زمان زکام و سینوزیت سرد است. ریختن مقدار کمی از دم‌کرده رقیق ریشه در بینی، عطسه‌های شدید ایجاد می‌کند و این واکنش موجب تخلیه ترشحات و باز شدن کانال‌های تنفسی می‌شود. این خاصیت در افرادی که دچار گرفتگی شدید بینی یا تجمع رطوبت سرد در سر هستند بسیار مؤثر است؛ هرچند به علت شدت اثر این روش، حتماً باید زیر نظر متخصص طب سنتی انجام شود.

۲. خرد کردن سنگ مثانه

یکی از اثرات مهم چوبک، توانایی آن در خرد کردن سنگ‌های کوچک مثانه است. دمنوش ضعیف این ریشه دارویی به افزایش جریان ادرار کمک می‌کند و باعث می‌شود رسوبات و سنگ‌ریزه‌های تشکیل‌شده در مثانه آسان‌تر دفع شوند. این گیاه همچنین می‌تواند احساس سوزش و گیر کردن ادرار را کاهش دهد و به پاک‌سازی مجاری ادراری کمک کند.

۳. تسکین دردهای سیاتیک و مفصلی

چوبک گیاهی گرم‌کننده است و به همین علت کاربرد موضعی آن در تسکین دردهای عمقی اهمیت زیادی دارد. زمانی که ریشه له‌شده‌ی آن با سرکه ترکیب شده و به صورت ضماد روی محل قرار می‌گیرد، گرمای فعال گیاه موجب افزایش جریان خون و رفع گرفتگی‌ها می‌شود و درد سیاتیک و التهاب طحال کاهش می‌یابد. اگر ریشه سوزانده شده و خاکستر آن با سرکه مخلوط شود، ترکیبی حاصل می‌شود که در تسکین درد مفاصل، دردهای عمقی ناحیه سرین و خشکی عضلات بسیار مفید است. محلول رقیق‌شده آن  نیز برای آرام‌کردن التهاب مفاصل و کاهش تورم استفاده می‌شود.

۴. ترمیم زخم‌ها

استفاده از این گیاه پرخاصیت در درمان زخم‌های دیرالتئام قدمتی طولانی دارد. گرد ریشه این گیاه خارق‌العاده روی زخم‌های عمیق یا عفونی پاشیده می‌شود و به‌سرعت به خشک‌شدن زخم، کاهش ترشحات، جلوگیری از انتشار عفونت و تسریع روند التئام کمک می‌کند. محلول دم‌کرده ریشه نیز برای شستشوی زردزخم و عفونت‌های سطحی پوست کاربرد دارد. توان خشک‌کنندگی و ضدعفونی‌کننده این گیاه در این موارد نقش اصلی را بر عهده دارد.

۵. درمان مشکلات کبدی و یرقان

چوبک در طب سنتی به‌عنوان گیاهی مؤثر در بهبود عملکرد کبد شناخته می‌شود. دم‌کرده ضعیف این محصول می‌تواند جریان صفرا را تحریک کرده و به کاهش سردی و رطوبت تجمع‌یافته در کبد کمک کند. این گیاه در بسیاری از نسخه‌ها برای کاهش زردی یا یرقان نیز توصیه شده است، زیرا با افزایش حرارت داخلی و کمک به دفع مواد زائد، روند بهبود را سرعت می‌بخشد. اغلب نسخه‌های درمانی کبد از یک تا دو گرم ریشه در صد سی‌سی آب جوش به‌همراه مقدار کمی عسل استفاده می‌کنند.

۶.لاغری با چوبک

این گیاه به دلیل ماهیت گرم و محرک، یکی از گیاهانی است که در نسخه‌های لاغری پیشنهاد می‌شود. مصرف کنترل‌شده این گیاه باعث افزایش حرارت بدن، تحریک هضم، تقویت جریان انرژی و دفع رطوبت‌های اضافی می‌شود. در روش‌های سنتی، معمولاً یک گرم ریشه این محصول در صد سی‌سی آب جوش دم می‌شود و نیم ساعت قبل از غذا مصرف می‌گردد تا اثر آن بر کاهش اشتها و بهبود سوخت‌وساز بیشتر شود.

۷. آرام‌کردن سکسکه و بهبود تنفس داخلی

یکی دیگر از کاربردهای چوبک، اثر آن بر مشکلات تنفسی داخلی است. دمنوش ملایم آن  برای آرام‌کردن سکسکه‌های مزمن، کاهش سرفه‌های سرد، باز کردن خشکی و رطوبت رسوب‌کرده در قفسه سینه و تسهیل تنفس مفید است. این خاصیت سبب شده این ریشه دارویی در بسیاری از نسخه‌های قدیمی به عنوان یک تنظیم‌کننده مسیر تنفس معرفی شود.

۸.  پاک‌سازی طبیعی پوست

کف طبیعی چوبک در گذشته به‌عنوان یک پاک‌کننده محبوب برای شستشوی پشم و پارچه‌ها به کار می‌رفته است. همین ویژگی پاک‌کنندگی باعث شده در زیبایی و مراقبت از پوست نیز کاربرد داشته باشد. محلول رقیق‌شده آن خارش‌های پوستی را کاهش می‌دهد، التهاب سطح پوست را کم می‌کند و روی محل نیش زنبور یا حشرات اثر تسکینی دارد. قدرت پاک‌سازی طبیعی آن همچنین به پاک‌کردن چربی‌های اضافی پوست کمک می‌کند.

روش‌های صحیح مصرف

• دم‌کرده: دو تا پنج گرم ریشه ساییده‌شده را در دویست تا سیصد سی‌سی آب جوش دم می‌کنند و به‌صورت تدریجی مصرف می‌شود.

• جوشانده: یک تا دو گرم ریشه در صد سی‌سی آب چند دقیقه جوشانده می‌شود و برای نقرس و اسید اوریک کاربرد دارد.

• غرغره: سه گرم ریشه در دویست سی‌سی آب بیست دقیقه دم می‌شود و برای آنژین و التهاب لوزه چند بار در روز غرغره می‌کنند.

• ضماد: ریشه له‌شده همراه با سرکه برای تسکین سیاتیک و ورم طحال به‌کار می‌رود.
  خاکستر ریشه مخلوط با سرکه نیز برای درد مفاصل و دردهای عمقی استفاده می‌شود.

• شستشو: دو گرم ریشه در صد سی‌سی آب نیم ساعت دم شده و برای شستشوی زخم‌های پوستی به‌کار می‌رود.

• مصرف بینی: چند قطره از دم‌کرده رقیق برای ایجاد عطسه و باز شدن مجاری استفاده می‌شود، اما فقط با نظر متخصص.

هشدارهای مهم مصرف چوبک

چوبک گیاهی قدرتمند و در عین حال حساس است و مصرف نادرست آن خطرناک خواهد بود. ساپونین‌های موجود در آن در صورت مصرف زیاد می‌توانند موجب مسمومیت شوند. دوزهای بالاتر از دو تا سه گرم برای افراد عادی مناسب نیست و در منابع طب سنتی مصرف پانزده گرم از آن کشنده گزارش شده است. زنان باردار باید کاملاً از مصرف این گیاه دوری کنند و حتی نباید بوی آن را استنشاق کنند، زیرا عطسه‌آوری شدید چوبک می‌تواند برای جنین خطرناک باشد. استفاده خودسرانه این گیاه به هیچ وجه مجاز نیست و تمام مصارف خوراکی یا موضعی باید تحت نظر متخصص انجام شود.

جمع‌بندی

چوبک گیاهی قدرتمند با طیف گسترده‌ای از خواص درمانی است. از باز کردن مجاری تنفسی و درمان زکام تا تسکین دردهای عمقی، ترمیم زخم‌های سخت‌درمان، بهبود کارکرد کبد، لاغری و کمک به آرام‌سازی مشکلات تنفسی، این گیاه کاربردهای فراوانی دارد. این ریشه دارویی  که سرشار از ساپونین است، در بسیاری از نسخه‌های طب سنتی مورد توجه بوده و هنوز هم در درمان‌های گیاهی جایگاه دارد. با وجود این، به دلیل قدرت بالای اثرات آن، مصرف چوبک همیشه باید با احتیاط و تحت نظر متخصص انجام شود.